Самашев 3., Базылхан Н., Самашев С. Древнетюркские тамги (2010)

Древнетюркские тамги (на казахском и русском языках). Труды Казахско-монгольской историко-культурной экспедиции. Том третий. Авторы: З. С. Самашев, Н. Базылхан, С. Самашев; Главный редактор: К. Ускенбай; Научный редактор: А. Т. Толеубаев; Редакторы: А. Бакир, Е. А. Гесско, М. Р. Мыржукбаева. Алматы: Издательство «АБДИ Компани», 2010, 168 с. ISBN 9965832137

Краткий обзор книги (на турецком языке):

    Paylaştığımız şu “Eski Türk Damgaları” isimli kitap 2010 yılında Kazakistan’ın Almatı kentinde Z. Samaşev, N. Bazılhan ve S. Samaşev tarafından yayımlandı. Kaliteli bir baskı ile okuyucuya sunulan kitabın kapağında Kül Tegin yazıtının dağ keçisi damgası bulunan doğu yüzü verilmiş, iç kapakta ise Şine Usu Yazıtı’nın kuzey yüzünde yer alan damgalar ile Bömbögör Yazıtı’nın fotoğrafı konulmuştur. Kitabın kapağı, iç kapak ve kütüphane kaydı bölümü ile içindekiler bölümü Rusça, Kazakça ve İngilizce olmak üzere üç dilli verilmiştir. Kitabın iç kapağındaki bilgiye göre kitap Kazak-Moğol tarih-kültür araştırma ekibinin çalışmalarının sonucu olarak yayımlanmıştır. Giriş bölümünden sonra yaklaşık 100 sayfada yazıtlardan damga örnekleri, kaliteli fotoğraflarla verilmiştir. Kitabın 120. sayfasına kadar damgalarla ilgili bilgi Kazakça ve Rusça olarak verilmiş, 120. sayfadan sonra ise 10 sayfalık İngilizce bir bölüm eklenmiştir. Damgaların bulunduğu fotoğraflı bölümde ilk olarak dağ keçisi damgasının bulunduğu yazıtlara yer verilmiştir (s. 22). Bu bölümdeki yazıtlardan bazıları şunlardır: Kül Tegin, Ongi, Höl Asgat, Çoyr, II. Karabalgasun vs. Birçok damga barındıran ancak üzerinde herhangi bir yazı bulunmayan Şiveet-ulaan Yazıtı olarak bilinen taşın da hem fotoğrafı hem de güzel bir çizimi ile birlikte ayrıca taştaki damgaların ayrıntılı fotoğraflarına da yer verilmiştir (s. 32-34). Bu bölümde, üzerinde çok sayıda damga bulunmasıyla ünlü Bömbögör Yazıtı’nın da çok güzel bir fotoğrafı ve çizimi bulunmakta ayrıca özellikle runik yazının bulunduğu ön yüz fotoğrafında da harfler çok net görünmektedir (s. 37- 38). Tonyukuk Yazıtı’ndaki damganın bulunduğu 1. taşın batı yüzünün bir fotoğrafı (s. 41) ve Del-uul Yazıt kompleksi bütünüyle çizim olarak verilmiştir (s. 48). Kitabın 60. sayfasından sonra ise üzerinde yalnızca damga bulunan taşlardan örnek fotoğraflar verilmiş, kimi zaman yazıtlardaki damgalarla karşılaştırılmıştır. 106 ve 108. sayfaları arasında Yenisey Bölgesi Yazıtları’ndaki damgalardan örneklere yer verilmiştir. Yaklaşık 10 sayfalık İngilizce bölümün ardından bibliyografya bölümü bulunmaktadır. Kitabın son bölümlerinde yazıtlardaki damgalar tablo hâlinde verilmiştir. İlk tabloda yazıtlara göre tasnif yapılmıştır. Bu tabloda yazıtın adı, küçük bir çizimi, üzerindeki damgalar, yazıta ait balbalın olup olmaması, yazıtın yazılış veya dikiliş tarihi ile boy, halk adı veya yazıt sahibi, kahramanı sütunları bulunmaktadır. 1. grupta Şive-et-ulaan, Öngöt, Bömbögör, Ulaan-had ve Tayhar çuluu (Hoyto-Tamır) yazıt ve yazıt kompleksleri bulunmaktadır. Tarih sütunundaki tarihler yüzyıl biçiminde yazılmış olup verilen tarihler tahminîdir. Bu grupta yer alan Bömbögör Yazıtı’nın boy ve halk sütununda Karluk, Basmıl yazılmış olması da tahmindir. Çünkü bu yazıtta Karluk ve Basmıl adları geçmektedir. İkinci gruptaki yazıtlardan bazıları ise şunlardır: Bugut, Kül Tegin, Bilge Kagan, Höl Asgat, Ongi, Çoyr, Hangiday-had, Tonyukuk, Şine Usu, Tariat, Tes, II. Karabalgasun, Del-uul, Hangiday, Şaahar-tolgoy vs. Bu bölümdeki yazıtların tarihlendirilmesinde ya on iki hayvanlı takvimden yararlanılmış ya da tamamen tahmine dayalı verilmiştir. Örneğin Ongi Yazıtı 716 (728?) olarak tarihlendirilmiştir. Çoyr Yazıtı ise 732? olarak verilmiştir ki bu da tamamen tahmindir. Eğer Çoyr Yazıtı’nda geçen Elteriş adı ünlü Elteriş Kağan ise Yazıtı 732 olarak tarihlendirmek zaten mümkün olmaz. Bir ilginç tarihlendirme tahmini de Tonyukuk Yazıtı için yapılmıştır. Yazıtın 726-729 tarihlerinde dikilmiş olabileceği tahmini mümkün gibi görünse de hemen yan sütunda Tonyukuk’un doğum ve ölüm tarihlerinin 646-732 olarak kesinmiş gibi verilmesi doğru değildir, en azından her iki tarihin de yanına soru işareti (?) konulması uygun olurdu. Çünkü Tonyukuk Yazıtı’nda herhangi bir tarih kaydı bulunmamaktadır. Damgaların 3, 4 ve 5. gruplarında yer alan yazıtlarda ise herhangi bir tarih verilmemiş, yüzyıl biçiminde tahminî bir tarih yazılmıştır. 4. grupta Talas (Kırgızistan) ve Yenisey Bölgesi Yazıtları’ndaki damgalara yer verilmiş, ancak mevcut damgalar bir sütunda gösterilmiş, ayrı ayrı verilmemiştir. Damgaların tablo hâlinde verildiği ikinci bölümde ise damgalara göre tasnif yapılmıştır. Bu tablo 9 sütundan oluşmakta olup sırasıyla numara, damganın çizimi, adı, hangi yazıtlarda bulunduğu, tarihi, etnik kökeni, damganın benzer şekilleri ve damganın yazıtlardaki toplam sayısı. Hâliyle ilk damga dağ keçisi damgasıdır. Bu damganın adı Kazakça tayteke, Rusça arxar olarak verilmiş olup benzer şekillerle birlikte toplam sayısı 43’tür. Dağ keçisi damgasından sonra yılanı andıran damga ile Uygur yazıtlarında bulunan damgalar gelmektedir. Tablodaki verilere göre 256 farklı damga ve toplam 534 damga tespit edilmiştir. Kitabın son bölümü ise dizinden oluşmaktadır. Bu dizin yazıt ve kişi adları dizini olup kitapta arananı kolaylıkla bulmaya yardım etmektedir. Kitabın, damgalarla ilgili yapılmış önemli ve derli toplu bir çalışma olduğunu söylemek gerekir. Kitabın bölüm sonlarında ise ünlü yazıtların kaliteli fotoğraflarının verilmiş olması kitaba ayrı bir güzellik katmıştır. Kitabın ağırlık yönünü Moğolistan yazıtlarındaki damgalar oluşturmaktadır denebilir. Altay, Yenisey ve Kırgızistan bölgelerindeki damgalar daha kısa ve öz verilmiştir. Ancak bütün bölgelerdeki yazıtlardaki damgaları bir tabloda göstererek karşılaştırma imkânı sunulması oldukça yararlı olmuştur. Bu tür karşılaştırmalı çalışmaların artması, kuşkusuz yazıtları yazan ve dikenlerin etnik kimliğini anlamaya yardım edecektir.