İBN KENNÂN

1074 (1663) yılında Dımaşk’ın Sâlihiye semtinde doğdu; varlıklı bir tüccar ailesine mensuptur. Büyük dedesine nisbetle İbn Kennân (İbnü’l-Kennânî) diye şöhret bulmuştur. İlk eğitimine Halvetî şeyhi olan babasından tasavvufa dair bilgiler öğrenerek başladı. Birçok âlimden Kur’an, tefsir, hadis, tarih, fıkıh, sarf, nahiv, aruz, ziraatçılık ve bahçecilik dersleri aldı; astronomi, tıp, tarih ve edebiyatla ilgili kitapları, bu arada çeşitli şairlerin divanlarını okudu. Hocaları arasında Abdullah el-Makdisî, Halîl el-Mevsılî, Yahyâ Çelebi eş-Şâfiî, Muhammed es-Sâlihî el-Hilâlî, Ebü’l-Fidâ İsmâil b. Ali el-Hâik, İbnü’l-İmâd, Osman el-Kattân, Abdülganî en-Nablusî, Ebü’l-Mevâhib el-Hanbelî, Ahmed b. Abdülkerîm el-Gazzî, Abdurrahman es-Sülemî ve Burhâneddin İbrâhim el-Fettâl’in adları sayılabilir. İbn Kennân Dımaşk’a bir âlim geldiği zaman onunla görüşmeye çalışırdı; Belhli el-Hâc Muhammed en-Nakşibendî ve Bursalı Hakkı Efendi bunlardan bazılarıdır. Hacca gidince Mekke ve Medine’de de birçok âlimle görüştü ve Medine’de İbrâhim b. Hasan el-Kûrânî’den hadis aldı. Hadis, tefsir, tarih, fıkıh, lugat, tıp, astronomi gibi ilimlerin yanında tasavvufa da yönelen İbn Kennân, XVII ve XVIII. yüzyıllarda yaygın olan Halvetiyye tarikatına mensuptu. Babasının ölümünün (ö. 1093/1682) ardından yerine geçerek ömrünün sonuna kadar Dımaşk’taki Muallak Camii’nde (Câmiu Bürdebek) bu tarikatın şeyhliğini yaptı; kendisinden sonra da postuna oğlu Muhammed Saîd oturdu (Murâdî, IV, 85-86).

İbn Kennân ilk dersini, 13 Rebîülâhir 1121’de (22 Haziran 1709) Sâlihiye’deki el-Mürşidiyyetü’l-Hanefiyye Medresesi’nde birçok âlimin huzurunda verdi. Bu medresede Hanefî fıkhı, tıp ve mantık okuttu, daha sonra evinde vermeye başladığı hadis derslerine Muhammed b. Şems, Abdülganî en-Nablusî ve Ma‘tûk Çelebi el-Ekremî gibi dönemin âlimleri de katılarak kendisiyle ilmî tartışmalarda bulundu. Çok sayıda öğrenci yetiştirdi; Abdurrahman el-Ulemî, fakih ve dil âlimi Muhammed el-Küncî, Ahmed el-Ba‘lî, Abdurrahman el-Ba‘lî, Ali es-Sülemî, Yûsuf es-Sekbânî, Muhammed b. Muhsin es-Sâlihî ve Zeynüddin el-Habbâl bunların önde gelenleridir. Kaynaklar onun ailesinin Hanbelî olduğunu belirtirse de kendisinin Hanbelî veya Hanefî olduğu hususu tartışmalıdır. İbn Kennân Dımaşk’ta vefat etti ve Kāsiyûn dağı eteklerine defnedildi. Çevresiyle iyi ilişkiler kuran İbn Kennân saygı duyulan bir ilim adamıydı. İnsanlarla yakından ilgilenir, sıkıntılarını gidermeye çalışır, ihtilâfları çözmede, zulüm ve haksızlıkları ortadan kaldırmada orta yolu seçerdi. Dönemindeki âlimler kendisinden övgüyle söz ederler.

Eserleri. 1. el-Mevâkibü’l-İslâmiyye fi’l-memâlik ve’l-meḥâsini’ş-Şâmiyye. Elliyi aşkın kaynaktan faydalanılarak kaleme alınan ve Suriye’nin tarihine, tarihî eserlerine ve tabii güzelliklerine dair olan kitabın özellikle müellifin kendi dönemini anlattığı bölümü önemlidir. Bir mukaddime ve yedi fasıldan oluşan eser Hikmet İsmâil tarafından iki cilt halinde yayımlanmıştır (Dımaşk 1992-1993).

2. Ḥadâʾiḳu’l-yâsemîn fî ẕikri ḳavânîni’l-ḫulefâʾ ve’s-selâṭîn. İbn Kennân’ın, döneminde kullanılan daha önceki halife ve sultanların idareleriyle ilgili terimlerle hükümdarların ve bir kısım idarecilerin giydikleri elbiselere, kullandıkları eşyaya verilen isimlerin anlamlarını açıklayan bir nevi sözlük olup Abbas Sabbâğ tarafından neşredilmiştir (Beyrut 1412/1991). Bazı kaynaklarda, Zeynü (zehrü)’l-besâtîn fî ẕikri ḳavânîni’l-ḫulefâʾ ve’s-selâṭîn adıyla geçen eserin de bu kitap olduğu ve isim değişikliğinin bizzat müellif tarafından yapıldığı ifade edilmektedir (Ḥadâʾiḳu’l-yâsemîn, neşredenin girişi, s. 20).

3. el-Mürûcü’s-sündüsiyyetü’l-fesîḥa fî telḫîṣi Târîḫi’ṣ-Ṣâliḥiyye. İbnü’l-Mibred’in eserinin telhisi olup müellifin eksik gördüğü bazı hususlar için yaptığı ilâveleri de ihtiva eder. Eser Muhammed Ahmed Dehmân tarafından yayımlanmıştır (Dımaşk 1366/1947).

4. el-Ḥavâdis̱ü’l-yevmiyye min târîḫi iḥdâ ʿaşer ve elf ve miʾe. 1111 Muharreminden (Temmuz 1699) 1153 Rebîülâhirine (Temmuz 1740) kadar Suriye’de cereyan eden olaylarla sultan, paşa ve kadıların isimleri, ölüm tarihleri hakkında bilgi veren bu iki ciltlik çalışmanın yazma nüshası Berlin Staatsbibliothek’te kayıtlıdır (nr. 9479, 9480).

5. er-Risâletü’l-müfrede fî erbaʿîne ḥadîs̱en müsnede. İbn Kennân’ın, 1092 (1681) yılında hocası Ebü’l-Vakt el-Kûrânî’den kıraat yoluyla aldığı kırk hadisi bir araya getirdiği risâlesidir. Yazma nüshaları Berlin’de Staatsbibliothek’te (nr. 1531) ve Dublin’deki Chester Beatty Library’de (nr. 3548) bulunmaktadır.

6. Mekârimü’l-ḫallâḳ li-ehli mekârimi’l-aḫlâḳ. Cemâleddin el-Makdisî’nin tasavvufî risâlesinin şerhidir. 1152 Şâbanında (Kasım 1739) telif edilen eserin yazma nüshası Berlin Staatsbibliothek’tedir (nr. 3315; Brockelmann, GAL, II, 386’da nr. 3515; krş. Ahlwardt, III, 204).

7. el-İktifâʾ fî (ẕikri) muṣṭalaḥi’l-mülûk ve’l-ḫulefâʾ. Müellifin Ḥadâʾiḳu’l-yâsemîn adlı eserinin muhtasarı olup Berlin Staatsbibliothek’te nüshası bulunmaktadır (nr. 5632).

8. Târîḫu meʿâhidi’l-ʿilm fî Dımaşḳ (Beyân ve Târîḫu’l-meʿâhidi’l-ʿilmiyyeti’d-Dımaşḳıyye). Sâlihiye ve Cebelikāsiyûn’daki medreselerin tarihi hakkındadır. Berlin Staatsbibliothek’te kayıtlı bulunan (nr. 6089) müellifi meçhul eser de muhtemelen bu kitaptır (el-Mevâkibü’l-İslâmiyye, neşredenin girişi, s. 150).

9. Zehrü’l-bân fî nuʿûti’l-ḥayevân (Muḫtaṣaru Ḥayâti’l-ḥayevân). Demîrî’nin eserinin muhtasarı olup yazma nüshası Berlin Staatsbibliothek’te kayıtlıdır (nr. 6174).

10. el-İlmâm fîmâ yeteʿallaḳu fi’l-ḥayevân mine’l-aḥkâm. 1149’da (1736) tamamlanan eserin bir nüshası Berlin Staatsbibliothek’tedir (nr. 6177).

11. Risâletü’l-İşbâh bi-refʿi’l-iştibâh. Nahiv ilmi hakkında olan eserin 1151’de (1738) istinsah edilen üç varaklık bir nüshası Berlin Staatsbibliothek’te kayıtlıdır (nr. 6853).

12. Risâletü’l-müştemile ʿalâ envâʿi’l-bedîʿ fi’l-besmele. Berlin Staatsbibliothek ile (nr. 7283) el-Hizânetü’t-Teymûriyye’de (Tefsir, nr. 355) iki yazması bulunmaktadır.

13. ed-Dürrü’l-münaḍḍad fî ẕikri aṣḥâbi’l-İmâm Aḥmed. Bir nüshası Halep’teki Ahmediyye Kütüphanesi’ndedir (nr. 246; mikrofilm, Ma‘hedü’l-mahtûtât, Târih, nr. 652).

14. ez-Zühûrü’l-behiyye fî şerḥi risâleti’l-uṣûli’l-fıḳhiyye. İbnü’l-Mibred’in Maḳbûlü’l-menḳūl min ʿilmeyi’l-cedel ve’l-uṣûl adlı eserinin muhtasarıdır. ez-Zühûrü’l-behiyye fi’l-ḥadîḳati’l-verdiyye adıyla da zikredilen eserde (Arberry, III, 22) fıkıh usulüne dair kaideler bir araya getirilmiştir. Berlin Staatsbibliothek’te (nr. 4420) ve Chester Beatty Library’de (nr. 3548) nüshaları mevcuttur.

15. el-Meʿâni’l-merżıyye ʿale’ş-şemʿati’l-muḍıyye. Nahiv ilmiyle ilgili olan bu çalışmanın bir nüshası Berlin Staatsbibliothek’te kayıtlıdır (nr. 6770, 6771).

16. el-Meḥâsinü’l-merżıyye fî şerḥi manẓûmeti’l-bedîʿiyye. 1136’da (1724) istinsah edilen müellif nüshası Berlin Staatsbibliothek’tedir (nr. 7366).

17. Zeynü’r-rebîʿ fî ʿilmi’l-meʿâni ve’l-beyân ve’l-bedîʿ (Berlin Staatsbibliothek, nr. 2761).

18. el-Envârü’l-mübtehice (münbelice) ʿalâ manẓûmeti’l-Münferice (Şerḥu Ḳaṣîdeti’l-Münferice). Gazzâlî’nin el-Münferice adlı eserinin manzum şerhi olup yazma nüshası Berlin Staatsbibliothek’te (nr. 7648) bulunmaktadır (diğer nüshaları için bk. Ahlwardt, VI, 606-607).

19. el-Beyân ve’ṣ-ṣarâḥa bi-telḫîṣi (fî muḫtaṣari) Kitâbi’l-Melâḥa fî ʿilmi’l-felâḥa. Radıyyüddin Ebü’l-Fazl Muhammed b. Muhammed el-Gazzî’nin eserinin muhtasarı olup 1141’de (1728) istinsah edilen bir nüshası Berlin Staatsbibliothek’te kayıtlıdır (nr. 6211).

20. Ḳaṣâʾidü Ġarâmiyye. İbn Kennân’ın aşka dair şiirlerinden ibarettir (Berlin Staatsbibliothek, nr. 8033/1, 2).

Müellifin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Şerḥu Ḳaṣîdeti Bânet Süʿâd, et-Tenbîh ʿalâ ġalaṭi’l-câhil ve’n-nebîh, Risâle ʿani’l-ḥiṣân ve ḫaṣâʾiṣih, Lisânü’n-niẓâm fî şerḥi manẓûmeti İbni’ş-Şıḥne el-İmâm, el-Meḥâsinü’l-mertebe fi’l-edviyeti’l-mecrebe, Nüzhetü’n-nüfûs ve defterü’l-ʿilm ve ravżatü’l-ʿarûs (el-Mevâkibü’l-İslâmiyye, neşredenin girişi, I, 147-152; Ḥadâʾiḳu’l-yâsemîn, neşredenin girişi, s. 18-20). Bazı kaynaklarda ona Kevkebü’l-mülk ve devletü’t-Türk adlı bir eser daha nisbet ediliyorsa da (meselâ bk. Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 325) bunun İbn Kennân’a ait olmadığı ileri sürülmektedir (Ḥadâʾiḳu’l-yâsemîn, neşredenin girişi, s. 20).

BİBLİYOGRAFYA

İbn Kennân, el-Mevâkibü’l-İslâmiyye fi’l-memâlik ve’l-meḥâsini’ş-Şâmiyye (nşr. Hikmet İsmâil), Dımaşk 1992, neşredenin girişi, I, 118-152.

a.mlf., Ḥadâʾiḳu’l-yâsemîn fî ẕikri ḳavânîni’l-ḫulefâʾ ve’s-selâṭîn (nşr. Abbas Sabbâğ), Beyrut 1412/1991, neşredenin girişi, s. 15-20.

İbn Tolun, İʿlâmü’l-verâ (nşr. M. Ahmed Dehmân), Dımaşk 1383/1964, s. 265-301; ayrıca bk. neşredenin girişi, s. n.

Murâdî, Silkü’d-dürer, IV, 85-86.

Babinger, GOW, s. 283-284.

Ahlwardt, Verzeichnis, II, 238-239; III, 204; IV, 36; V, 125-127, 400-401, 465-467, 488-489; VI, 163-165, 199, 403, 416-417, 453, 605-607; VII, 157; IX, 86, 88, 285-286.

Brockelmann, GAL, II, 130, 172, 386; Suppl., II, 410-411.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 325.

Îżâḥu’l-meknûn, I, 217; II, 507, 549.

Fihrisü’l-Ḫizâneti’t-Teymûriyye, Kahire 1367/1948, I, 97-121; III, 259.

Ziriklî, el-Aʿlâm, VII, 216.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, XI, 108.

Fuâd Seyyid, Fihrisü’l-maḫṭûṭâti’l-muṣavvere: et-Târîḫ, Kahire 1957, II, 57.

A. J. Arberry, The Chester Beatty Library, A Handlist of the Arabic Manuscripts, Dublin 1958, III, 22-23.

I. J. Kračkovskij, Târîḫu’l-edebi’l-coġrâfiyyi’l-Arabî (trc. Selâhaddin Osman Hâşim), Kahire 1965, II, 756-757.

Abdul-Karim Rafeq, The Province of Damascus: 1723-1783, Beirut 1966, s. 320-321.

Selâhaddin el-Müneccid, Muʿcemü’l-müʾerriḫîne’d-Dımaşḳıyyîn, Beyrut 1398/1978, s. 343-345, 454.

Muhammed Edîb Âlü Takıyyüddin el-Hüsnî, Münteḫabâtü’t-tevârîḫ li-Dımaşḳ, Beyrut 1399/1979, II, 639.

C. Zeydân, Âdâb, II, 318.

Cezzâr, Medâḫilü’l-müʾellifîn, III, 1388.

J. Voll, “The Madhhab of Ibn Kannān, The Damascene Historian”, al-Abhath, XXIV/1-4, Beirut 1971, s. 83-85.

Seyyid Ali Âl-i Dâvûd, “İbn Kennân”, DMBİ, IV, 527-528.