İNBÂBÎ

1240 (1825) yılında Kahire’de doğdu. Ailesi Kahire yakınlarındaki İnbâbe köyündendir. Bu köyün adını Zebîdî Enbâbe şeklinde kaydederken (Tâcü’l-ʿarûs, “nbb” md.) Ali Paşa Mübârek İnbâbe olarak verir ve Enbûbe diye de anıldığını söyler (el-Ḫıṭaṭ, VIII, 282). Muhammed Remzî eskiden adının İnbâbe olduğunu, 1939’da İmbâbe’ye çevrildiğini belirtir (el-Ḳāmûsü’l-coġrâfî, I, 131-132; IV, 56-57). Babası Kahire’nin büyük tüccarlarındandı. İlk eğitimini alıp Kur’an’ı ezberledikten sonra 1837’de Ezher’e girdi. Burada İbrâhim el-Bâcûrî, Muhammed İlîş, Mustafa el-Bûlâkī, Muhammed Abdülkuddûs el-Küleybî, Hasan el-Kuveysinî, İbrâhim es-Sekkā, Mustafa el-Arûsî ve Mustafa ez-Zehebî gibi âlimlerden ders aldı. Tahsilini tamamladıktan sonra 1851’de Ezher’de ders vermeye başladı. Yetiştirdiği talebeler arasında Hassûne en-Nevâvî, Abdurrahman Kutub en-Nevâvî, Ali el-Biblâvî, Muhammed Ebü’l-Fazl el-Cîzâvî, Hasan et-Tavîl, Muhammed Abdülcevâd el-Kāyâtî, Abdullah İlîş, Muhammed el-Beysûnî, Muhammed el-Bahît el-Mutîî, Muhammed el-Bennâ ed-Dimyâtî, Ahmed Râfi‘ et-Tahtâvî, İbrâhim Rifat Paşa gibi isimler vardır. Bunlardan ilk dördü kendisinden sonra Ezher şeyhi olarak görev yaptı. Ezher’de okutulan hemen bütün kitaplara takrir ve hâşiyeler yazan İnbâbî öğretim faaliyetinin yanı sıra baba mesleği ticaretle de uğraşmaya devam etti ve özellikle İngiltere’yle güçlü ticarî ilişkiler kurdu.

Bir süre Ezher şeyhi Mustafa el-Arûsî’nin fetva emini olarak görev yaptıktan sonra hocası İbrâhim es-Sekkā’nın vefatı üzerine (1881) onun yerine Şâfiî müftülüğüne getirildi. Bu sırada Mısır’daki askerî ve siyasî karışıklıklar yanında Ezher şeyhliği krizi de ortaya çıkmıştı. 1871’de Hanefî mezhebine mensup ilk Ezher şeyhi olan Mehdî el-Abbâsî aleyhine Urâbî Paşa ve onu destekleyen Ezherliler tarafından bir kampanya başlatıldı. Ezher şeyhinin, çoğunluğu teşkil eden Şâfiî veya Mâlikî mezhepleri yerine Hanefîler’den tayini ve Ezher’de gerçekleştirdiği ıslahat çalışmalarından rahatsızlık duyanlar onun görevden alınması için girişimlerde bulundular. Bunun üzerine Hidiv Tevfik Paşa, Aralık 1881’de Mehdî el-Abbâsî’yi görevden aldı ve yerine Şâfiî olan Muhammed el-İnbâbî’yi tayin etti. Kendisine yardımcı olmak üzere de Mehdî el-Abbâsî ve Muhammed İlîş’in de bulunduğu bir yüksek komisyon oluşturuldu. Bu arada bazı Ezher âlimlerinin Osmanlı padişahına itaat etmediğini, ülkeyi İngilizler’e bıraktığını ileri sürerek Hidiv Tevfik Paşa’nın azli için hazırladığı fetvaya İnbâbî destek vermedi. 1882 baharında İngiltere’nin Mısır’ı işgale başlaması ve Urâbî Paşa isyanını bastırmasından dolayı makamını koruyan Hidiv Tevfik Paşa, Mehdî el-Abbâsî’yi tekrar Ezher şeyhliğine tayin etmek isteyince İnbâbî sağlık gerekçesiyle görevinden istifa etti ve yerine tekrar Mehdî el-Abbâsî getirildi (1 Ekim 1882). İngiliz işgalinden rahatsızlık duyanlar arasında yer alan ve evinde İngiliz yönetimi aleyhine toplantılar düzenleyen Mehdî el-Abbâsî ile hidivin arası açılınca hidiv onu azledip yerine tekrar İnbâbî’yi getirdi (Aralık 1886). Hidiv Tevfik Paşa’nın 1892’de vefatından sonra yerine geçen oğlu II. Abbas Hilmi önce Mecîdî, ardından birinci dereceden Osmanlı nişanıyla taltif ettiği İnbâbî’yi reform karşıtı tavrı yüzünden devre dışı bırakmaya çalıştı. Bu amaçla 1894’te Muhammed Abduh ve Hassûne en-Nevâvî’nin dahil olduğu âlimlerden bir reform komisyonu kurdu. Komisyonun Ezher müfredatına dinî olmayan derslerin konması yönündeki tekliflerini benimsemeyen ve reform yanlısı yönetimle ters düşen İnbâbî hakkında Ezher çevrelerinden de şikâyet gelmeye başlayınca sağlığının da bozulması üzerine Haziran 1895’te istifa etti, yerine reform yanlısı Hassûne en-Nevâvî tayin edildi. İnbâbî geçirdiği felç sonucu 21 Şevval 1313’te (5 Nisan 1896) vefat etti, cenazesi Karâfetü’l-mücâvirîn’e defnedildi.

Kavalalı Mehmed Ali Paşa zamanından beri Mısır’da başta eğitim ve hukuk olmak üzere pek çok alanda yapılan değişiklikler 1882’de Mısır’ın İngilizler tarafından işgaliyle birlikte işgal güçleri lehine hızlandırılmıştı. Toplumsal yapıyı temelinden sarsacak bu gelişmeler karşısında Ezher ulemâsı da farklı tavırlar sergilemiştir. Bunlar arasında Ezher’in yeni şartlara cevap verecek şekilde ıslah edilmesi gerektiğine inanan, geleneksel yapıyı radikal bir biçimde değiştirmeyi düşünenler olduğu gibi yeniliklere karşı ihtiyatlı davrananlar da vardı. Birinci tavra Muhammed Abduh, ikincisine İnbâbî örnek olarak gösterilebilir. 1880’li yılların ikinci yarısından sonra genelde Mısır’daki eğitimin, özelde Ezher’in ıslahıyla ilgili çok sayıda lâyiha ve fetva düzenlenmiş, dönemin Ezher şeyhi olan İnbâbî de 9 Ağustos 1888 tarihli fetvasında, Ezher’de dinî olmayan alanlarla ilgili derslerin okutulmasını prensipte reddetmeyip bunların okutulmasını bazı şartlara bağlamıştır. Ona göre matematik ve coğrafya gibi derslerin okutulması şeriata aykırı olmadığı gibi dinî ve dünyevî işlerin düzenlenmesi için bunların öğrenilmesi dinî bir görevdir. Gazzâlî ve İbn Hacer el-Heytemî gibi klasik dönem âlimlerine dayanarak felsefe, mantık, kimya, astronomi, kelâm ve cedel gibi ilimlerin tahsilinin şartlarını tartışmış, bu ilimlerle uğraşırken ve bunlardan faydalanırken şeriata ters düşmemek gerektiği uyarısında bulunmuştur (fetva için bk. Abdülmüteâl es-Saîdî, s. 40-42; Gesink, s. 117-118). Ancak İnbâbî fetvasında müfredatın değişmesi konusuna olumlu bakmakla birlikte karşı tavrını sürdürmeye devam etmiştir. Nitekim Muhammed Abduh, Ezher’de İbn Haldûn’un Muḳaddime’sinin okutulması konusunda İnbâbî’yi ikna etmeye çalıştığını, fakat onun gelenekte böyle bir şey olmadığı gerekçesiyle teklifi reddettiğini ifade etmiştir (Abdülmüteâl es-Saîdî, s. 43; M. Reşîd Rızâ, I, 426).

Eserleri. 1. Taḳrîr ʿalâ Ḥâşiyeti’s-Sâvî ʿalâ Şerḥi Aḥmed ed-Derdîr ʿalâ Risâletihî fi’l-beyân. Ahmed ed-Derdîr’in kendi eseri olan Tuḥfetü’l-iḫvân üzerine yazdığı şerhe Ahmed b. Muhammed es-Sâvî’nin hâşiyesiyle ilgili bir çalışmadır (Kahire 1275). 2. Taḳrîr ʿalâ Şerḥi Saʿdiddîn et-Teftâzânî li-Telḫîṣi’l-Miftâḥ (Mustafa b. Muhammed el-Bennânî’nin et-Tecrîd ʿalâ Muḫtaṣari’s-Saʿd ʿale’t-Telḫîṣ adlı hâşiyesiyle birlikte, I-II, Bulak 1285, 1296, 1297, 1311, 1313; I-IV, Kahire 1330-1331). 3. Taḳrîrât ʿalâ Fetḥi’l-Celîl ʿalâ Şerḥi İbn ʿAḳīl. Şehâbeddin Ahmed es-Sücâî’nin İbn Akīl’e ait Şerḥu’l-Elfiyye’si üzerine yazdığı hâşiyeye dairdir (Kahire 1286, 1324; Bulak 1296, 1303). 4. Taḳrîrü’l-İnbâbî ʿalâ Ḥâşiyeti’s-Sabbân ʿalâ şerḥi’l-Üşmûnî ʿalâ Elfiyyeti İbn Mâlik (I-II, Kahire 1288). 5. Teḳārîr ʿalâ Ḥâşiyeti’l-Birmâvî. İbrâhim b. Muhammed el-Birmâvî’nin İbn Kāsım el-Gazzî’nin Şerḥu’l-Ġāye adlı eserine yazdığı hâşiye üzerine kaleme alınmıştır (Bulak 1292; Kahire 1310). 6. Taḳrîr ʿalâ Ḥâşiyeti eş-Şeyḫ İbrâhîm el-Bâcûrî ʿalâ metni’s-Süllem (Kahire 1297, 1319, 1328; nşr. Muhammed Ahmed Rutan, Kahire 1432/2011). 7. Taḳrîr ʿalâ Ḥâşiyeti’l-ʿallâme es-Sücâʿî ʿalâ Şerḥi’l-Ḳaṭr. İbn Hişâm’ın eserine Sücâî’nin yazdığı hâşiyeye dairdir (Kahire 1299, 1303, 1305, 1306, 1310, 1343). 8. Taḳrîrâtü’l-İnbâbî ʿalâ Ḥâşiyeti Ebi’n-Necâ. Hâlid el-Ezherî’nin Şerḥu’l-Âcurrûmiyye’si üzerine Muhammed Mücâhid Ebü’n-Necâ’nın yazdığı hâşiyeyle ilgilidir (adı geçen hâşiye ile birlikte, Kahire 1302, 1314). 9. Taḳrîrât ʿalâ Ḥâşiyeti’ş-Şeyḫ Ḥasan el-ʿAṭṭâr ʿalâ şerḥi’l-Ezheriyye. Hâlid el-Ezherî’nin kendi eseri el-Muḳaddimetü’l-Ezheriyye’ye yazdığı şerh üzerine Hasan el-Attâr’ın kaleme aldığı hâşiye hakkındadır (Kahire 1302, 1327, 1374). 10. Taḳrîr ʿalâ Ḥâşiyeti Muḥammed el-Emîr li-Şüẕûri’ẕ-ẕeheb (Kahire 1310). İbn Hişâm’ın kendi eseri Şüẕûrü’ẕ-ẕeheb’e yazdığı şerhin el-Emîrü’l-Kebîr es-Sünbâvî tarafından yazılan hâşiyesi üzerinedir. 11. Ḥâşiye ʿalâ Risâleti Muḥammed eṣ-Ṣabbân fî ʿilmi’l-beyân (Bulak 1315). 12. Taḳrîr ʿalâ Ḥâşiyeti’ş-Şeyḫ İbrâhîm el-Bâcûrî ʿalâ metni’s-Senûsiyye (Kahire 1300, 1328, 1330, 1331, 1343, 1374). 13. Taḳrîrü’l-İnbâbî ʿalâ Muḳaddimeti’l-Ḳastallânî ʿalâ Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî (Mektebetü’l-Ezher, nr. 336561). 14. Taḳrîr alâ Ḥâşiyeti Muḥammed el-Emîr ʿalâ Şerḥi Aḥmed el-Melevî ʿale’s-Semerḳandiyye (Melik Suûd Üniversitesi Ktp., nr. 891). 15. Risâletü’l-besmeleti’ṣ-ṣuġrâ. Müellifin Risâletü’l-besmeleti’l-kübrâ adlı eseriyle birlikte basılmıştır (baskı yeri ve tarihi yok). 16. Risâle fî ʿilmi’l-vażʿ (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 5202; Melik Abdullah b. Abdülazîz Üniversitesi Ktp., nr. 235). Abdülhâdî Necâ el-Ebyârî bu esere bir hâşiye yazmıştır. 17. Risâle fî riyâżati’ṣ-ṣıbyân ve taʿlîmihim ve teʾdîbihim (nşr. Velîd b. Muhammed b. Abdullah el-Alî, Beyrut 1432/2011).

BİBLİYOGRAFYA :

Ali Paşa Mübârek, el-Ḫıṭaṭü’t-Tevfîḳıyye, Kahire 1990, VIII, 87-88, 282; Ahmed Râfi‘ et-Tahtâvî, el-Ḳavlü’l-îcâbî fî tercemeti’l-ʿAllâme Şemsiddîn el-İnbâbî, Kahire 1314; İlyâs Zehhûre, Mirʾâtü’l-ʿaṣr fî târîḫi ve rüsûmi ekâbiri’r-ricâl bi-Mıṣr, Kahire 1897, I, 194-196; Serkîs, Muʿcem, I, 478-479, 590; Brockelmann, GAL Suppl., II, 742; Zekî M. Mücâhid, el-Aʿlâmü’ş-Şarḳıyye, Kahire 1369/1950, II, 150-152; Abdülmüteâl es-Saîdî, Târîḫu’l-ıṣlâḥ fi’l-Ezher, Kahire 1370/1951, s. 40-43; Muhammed Remzî, el-Ḳāmûsü’l-coġrâfî li’l-bilâdi’l-Mıṣriyye, Kahire 1953-54, I, 131-132; IV, 56-57; A. Schölch, Ägypten den Ägyptern: Die politische und gesellschaftliche Krise der Jahre 1878-1882 in Ägypten, Freiburg, ts. (Atlantis), tür.yer.; G. Delanoue, Moralistes et politiques musulmans dans l’Egypte du XIX^e siècle (1798-1882), Le Caire 1982, I, 137, 174, 175, 584, 589; Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), VII, 75; A. Chris Eccel, Egypt, Islam and Social Change: Al-Azhar in Conflict and Accommodation, Berlin 1984, tür.yer.; M. Abdülmün‘im Hafâcî, el-Ezher fî elf ʿâm, Beyrut-Kahire 1408/1988, I, 251-252; Eşref Fevzî Sâlih, Şüyûḫu’l-Ezher, Kahire 1997, II, 66-69; M. Reşîd Rızâ, Târîḫu’l-üstâẕi’l-imâm eş-Şeyḫ Muḥammed ʿAbduh, Kahire 2006, I, 426; Yûsuf Abdurrahman el-Mar‘aşlî, Nes̱rü’l-cevâhir ve’d-dürer fî ʿulemâʾi’l-ḳarni’r-râbiʿ ʿaşer, Beyrut 1427/2006, II, 1426-1427; Abdüssettâr b. Abdülvehhâb ed-Dihlevî, Feyżü’l-meliki’l-vehhâbi’l-müteʿâlî bi-enbâʾi evâʾili’l-ḳarni’s̱-s̱âlis̱ ʿaşer ve’t-tevâlî (nşr. Abdülmelik b. Abdullah b. Dehîş), Mekke 1429/2008, II, 1474-1476; Indira Falk Gesink, Islamic Reform and Conservatism: Al-Azhar and the Evolution of Modern Sunni Islam, London 2010, tür.yer.; M. Hatina, Ulama, Politics and the Public Sphere: An Egyptian Perspective, Salt Lake City 2010, tür.yer.