TÂ

Ebced tertibinde dokuzuncu sırada yer alan harfin sayı değeri 9’dur. T harfinin haç (†) biçimindeki hiyeroglif şeklinden gelişerek artı işareti (+) biçiminde kesişen iki çizgi şeklini, daha sonra da üst uzantısını yitirerek bugünkü biçimini (T) almış olduğu sanılmaktadır. Arapça’da ”ط“ harfi de “T”nin ters istikamette gelişmiş biçimine benzemektedir. Fenike, İbrânî ve Ârâmî alfabelerindeki tet ve Yunanca’daki theta Arapça ”ط“ya, Arapça te (ت) ise tav ve tauya mukabil gösterilirse de şekil gelişimi ters olmuştur. Arapça’da ṭâ’ kelimesi “cinsel ilişkiye düşkün ihtiyar; vadinin aşağı kesimi, düz yer” gibi mânalara gelir (Halîl b. Ahmed, s. 40-41).

“Ṭâ”nın ”د“ ve ”ت“ ile paylaştığı mahreç sahası dil ucu ile üst ön dişlerin kökleri olarak belirtilirse de ṭâ kalın (ıtbâk/isti‘lâ) harflerden olduğundan dil ucunun önemli bir kısmı üst damak yüzeyinin ön kısmına doğru kapaklanır. Bu sebeple “ṭâ”nın üst damak sırtı harflerinden olduğu söylenmiştir. İbn Sînâ da bu harflerin mahrecini üst damak sathının önü diye belirlemiş, hepsinin nefesin/havanın tam hapsedilmesinden sonra birden boşalmasıyla meydana geldiğini, ancak “ṭâ”nın telaffuzunda dil ucunun daha fazla kısmıyla ve dil ortasının çukurlaşmasıyla hapsedilme işleminin gerçekleştiğini, âni ve şiddetli bir nefes boşalmasıyla fonemin tamam olduğunu belirtmiş ve iki elin hafif çukurlaşmış avuç içlerinin birbirine çarpılmasından çıkan sese eşdeğer görmüştür (Meḫâricü’l-ḥurûf, s. 17, 26, 45).

Başta Sîbeveyhi olmak üzere eski dilci, râvi ve kāriler “ṭâ”yı cehr sıfatıyla bugünkü dâd (ض) fonemine benzer şekilde telaffuz etmişlerse de çağdaş Arap lehçelerinin çoğunda ṭâ (ط) ve tâ (ت) fonemleri birbirine yaklaşmış, birçok yerde aynîleşmiş, bazı yörelerde ”ط“ ”ت“nin kalın şekli olarak telaffuz edilir olmuştur. Günümüzde özellikle Malta ile Doğu Tunus bedevîlerinde tâ (ت) gibi, Güney Arabistan’da dâl (د) gibi telaffuz edilmektedir. “Ṭâ”nın dâd şeklinde telaffuzu diğer Sâmî dillerde görülmez. Eskilerin “ṭâ”yı “dâd”a benzer şekilde yumuşak ünsüz olarak telaffuz etmesi, cehr ve hems sıfatlarını birbirine karıştırmalarından ziyade bu fonemlerin aslında böyle olabileceği, belki de eski “dâd”ın bugün Iraklılar’ın telaffuz ettiği şekilde seslendirildiği, daha sonra iki sesin geliştiği ve değişime uğradığı, “tâ”nın hems sıfatı kazanarak bugün bilinen “ṭâ”ya (ط) dönüştüğü, “dâd”ın hem mahreci hem de sıfatı hemsten cehre değişerek günümüzde bilinen “dâd”a dönüştüğü belirtilmiştir. İbn Cinnî’nin, “Itbâk (kalınlık) sıfatı olmasaydı ṭâ dâl, sâd da sîn olur, dâd alfabeden kalkardı” sözü bu fonem değişimini teyit etmektedir (İbrâhim Enîs, s. 53-54). San‘a dahil Yemen’in geniş bir bölgesinde sesli harflerin önünde veya arasında bulunan “ṭâ”nın “dâd”a benzer şekilde yumuşak ünsüz gibi eski telaffuzu devam etmektedir. Ancak konuşma dillerinin çoğunda aynı pozisyondaki “tâ”nın da (ت) yumuşak ünsüz olarak telaffuzu söz konusudur. Ârâmîce yoluyla Yunanca ve Latince’den Arapça’ya geçen kelimelerdeki “t”ler ṭâ ile (ط), Farsça’dan Arapça’ya yapılan alıntılarda tâ (ت) genellikle ṭâ ile (ط) temsil edilmiştir: Ṭaberistan, Ṭûs, İsṭahr gibi. İran’da Arap alfabesi kullanılmaya başlanınca tâ (ت) olduğu gibi kalmış, ṭâ ise (ط) Arapça kelimeler için tercih edilmiştir. Türk dillerinde genellikle ince ünlüler eşliğinde ”ت“, kalın ünlüler eşliğinde ”ط“ kullanılmıştır.

Sîbeveyhi, Benî Temîm’in, sonu ”ص، ض، ط، ظ“ olan fiillerde mütekellim zamiri “tü”yü (ت) kalın ses uyumu için “ṭâ”ya (ط) dönüştürdüğünü kaydeder: ”فَحصتُ ⟵ فَحصطُ“ gibi (el-Kitâb, IV, 239-240; İbn Cinnî, I, 218). Ayrıca yine ilk harfi ”ص، ض، ط، ظ“ olan fiiller iftiâl babına nakledilince kalın ses uyumu için tâ (ت) harfi “ṭâ”ya (ط) dönüştürülür: ”ضرب ⟵ اِضترب ⟵ اِضطرب“ ؛ ”صَبر ⟵ اِصتبر ⟵ اِصطبر“ gibi. Gerek eski gerekse yeni ṭâ (ط) sesindeki kalınlık, sertlik, patlama, şiddet, yumuşaklık, zayıflık gibi nitelikler onu içeren Arapça kelimelerin birçoğunda, özellikle onunla başlayan veya son bulan masdarlarda “büyüklük, irilik, yükseklik, genişlik, yarılma, kırılma, yumuşaklık, tazelik, keskin-güzel koku” gibi anlam yansımalarına sebep olduğu tesbit edilmiş, bilhassa ondaki şiddet sıfatı “ʿıṭr, ṭîb, ḫamṭ” gibi keskin-güzel koku ifade eden birçok kelimede kullanılmıştır (Hasan Abbas, s. 119-122).

“Ṭâ”nın (ط) kendine ve ”ت، ث، د، ذ، ز، س، ش، ص، ض“ harflerine idgamı câiz görülmüştür: ”ط ط ⟵ ط: اهبِطْ طالبًا ⟵ اِهبِطَّالبًا“ ”ط س ⟵ س: حُطْ سالمًا ⟵ حُسّالمًا“ gibi.

Ebû Amr b. el-Alâ şu âyetlerde “ṭâ”yı (ط) “tâ”ya (ت) idgam etmiştir:

”لَئِنْ بَسَطْتَ ⟵ بَسَتّ“ (el-Mâide 5/28); ”أَحَطْتُ ⟵ أَحَتُّ“ (Yûsuf 12/80); ”فَرَّطْتُمْ ⟵ فَرَّتُّمْ“ (en-Neml 27/22).

Yine Sûsî rivayetine göre Ebû Amr, ”وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ طُوبَى ⟵ الصالحاطُّوبَى“ (er-Ra‘d 13/29) âyetinde tâ (ت) harfini “ṭâ”ya (ط), Âsım el-Cahderî şu âyette “ṭâ”yı (ط) “sâd”a (ص) idgam etmiştir: ”أَنْ يُصْلِحَا ⟵ أنْ يُصْطَلِحا ⟵ أنْ يُصَّلِحا“ (Sîbeveyhi, IV, 460; Saymerî, II, 954).

Arap sözlük biliminde tâ fonemi t, c, ḥ, d, ẕ, ş, ṣ, ż, ẓ, ġ, f, ḳ, k, l, m, v harfleriyle değişim ve dönüşüme girerek eş anlamlı veya yakın anlamlı birçok sesteş kelimenin doğmasına imkân vermiştir: T/Ṭ: mett/maṭṭ (uzatmak); C/Ṭ: cümûḥ/ṭumûḥ (serkeşlik etmek); Ḥ/Ṭ: celmeḥa/celmeṭa (tıraş etmek); D/Ṭ: daḥv/ṭaḥv (yaymak); Ẕ/Ṭ: vaḳẕ/vaḳṭ (vurmak); Ş/Ṭ: şemḫ/ṭamḫ (büyüklenmek); Ṣ/Ṭ: faṣm/faṭm (kesmek), kaṣṣ/ḳaṭṭ (kesmek); Ż/Ṭ: ḳarż/ḳarṭ (kesmek); Ẓ/Ṭ: meşaẓ/meşaṭ (el sertleşmek); Ġ/Ṭ: ġufüvv/ṭufüvv (su üzerinde batmadan durmak); F/Ṭ: ifrâr/iṭrâr (kesmek); Ḳ/Ṭ: miṣḳa‘/miṣṭa‘ (beliğ); K/Ṭ: kûfân/ṭûfân (gece karanlığı); L/Ṭ: la‘z/ṭa‘z (cima etmek); M/Ṭ: naḥm/naḥṭ (hırıltı); V/Ṭ: maṭv/maṭṭ (uzatmak).

BİBLİYOGRAFYA

Halîl b. Ahmed, el-Ḥurûf (nşr. Ramazan Abdüttevvâb, S̱elâs̱etü kütüb fi’l-ḥurûf içinde), Kahire 1402/1982, s. 40-41.

a.mlf., el-Ḥurûf ve’l-edevât (nşr. Hâdî Hasan Hammûdî), London 1428/2007, s. 79, 80, 195, 197, 198, 201.

Sîbeveyhi, el-Kitâb (nşr. Abdüsselâm M. Hârûn), Kahire 1402/1982, III, 228, 464, 554; IV, 239-240, 433, 460.

İbnü’s-Serrâc, el-Uṣûl (nşr. Abdülhüseyin el-Fetlî), Beyrut 1405/1985, III, 271-272.

Ebü’l-Kāsım ez-Zeccâcî, el-İbdâl ve’l-muʿâḳabe ve’n-neẓâʾir (nşr. İzzeddin et-Tenûhî), Dımaşk 1381/1962, s. 40, 43, 44.

Ebü’t-Tayyib el-Lugavî, Kitâbü’l-İbdâl (nşr. İzzeddin et-Tenûhî), Dımaşk 1379-80/1960-61, I, 126-134, 291, 372-378; II, 282-293.

İbn Cinnî, Sırru ṣınâʿati’l-iʿrâb (nşr. Hasan Hindâvî), Dımaşk 1405/1985, I, 217-226.

İbn Sînâ, Meḫâricü’l-ḥurûf (nşr. ve trc. Pervîz Nâtil Hânlerî), Tahran 1333, s. 17, 26, 40, 45.

Saymerî, et-Tebṣıra ve’t-teẕkire (nşr. Fethî Ahmed Mustafa Aliyyüddin), Dımaşk 1402/1982, II, 855-856, 954.

Naim Hazım Onat, Arapçanın Türk Diliyle Kuruluşu, İstanbul 1944, I, 129, 171-172, 173, 187-190, 213, 257-258.

Hasan Abbas, Ḫaṣâʾiṣü’l-ḥurûfi’l-ʿArabiyye ve meʿânîhâ, Dımaşk 1998, s. 119-122.

İbrâhim Enîs, el-Eṣvâtü’l-luġaviyye, Kahire, ts. (Mektebetü nehdati Mısr), s. 53-54, 123.

F. C. de Blois, “Tāʾ et Ṭāʾ”, EI² (Fr.), X, 1.