Mehman Ağayev. Milli mücadele yıllarında Türkiye ve Azerbaycan ilişkileri. Doktora tezi (2006)

Mehman Ağayev. Milli mücadele yıllarında Türkiye ve Azerbaycan ilişkileri. Doktora tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006, XIV+377 s.

Özet

Milli Mücadele yıllarında Türkiye ve Azerbaycan ilişkileri üzerine yaptığımız bu çalışma, giriş ve sonuç kısımları dışında dört bölümden oluşmaktadır. Çalışmamızın birinci kısmında Mondros Mütarekesi (30 Ekim 1918) öncesi ve sonrası Osmanlı Hükümeti ile Azerbaycan Müsavat Hükümeti ilişkileri irdelenmektedir. Ayrıca Azerbaycan Hükümeti’nin, Mustafa Kemal Paşa öncülüğünde Anadolu Ulusal Hareketi ile temaslarına değinilmekte; Azerbaycan’ın Sovyetleşmesinde ( 28 Nisan 1920) Ankara’nın rolü üzerinde durulmaktadır.

İkinci bölümde ise, diplomatik ilişkilerin kuruluşuna kadarki TBMM Hükümeti ve Sovyet Azerbaycan siyasi ilişkileri irdelenmektedir. O dönem Azerbaycan, Sovyet Rusya’nın güdümünde olduğu için ikili ilişkiler, Türk – Sovyet ilişkisi çerçevesinden ele alınmaktadır.

1921 yılının son baharında TBMM Hükümeti’nin Bakü’de temsilcilik açmasına karşılık, 1921 yılı Ekim’inde Azerbaycan tarafının da Ankara’ya Büyükelçi göndermesi ile, iki kardeş ülke arasında diplomatik ilişkilerin resmen kurulduğu anlaşılmaktadır. TBMM ve Sovyet Azerbaycan diplomatik ilişkileri, bu çalışmamızın üçüncü bölümünde kapsamlı bir şekilde irdelenmektedir.

Çalışmamızın dördüncü bölümünde ise, o dönem Türkiye – Azerbaycan ekonomik ve kültürel ilişkileri üzerinde durulmaktadır. Türkiye – Azerbaycan ekonomik ilişkileri çerçevesinde; Chester projesi, Cenova Konferansı ve Bakü panayırları gibi konular ele alınmaktadır. Kültürel ilişkiler kapsamında ise; Azerbaycan aydınlarının Türkiye ile olan bağları, Azerbaycan’dan Türkiye’ye gönderilen öğrenciler ile ilgili bilgiler verilmekle beraber, Azerbaycan eğitimine Türkiyeli öğretmenlerin yapmış oldukları katkılara da değinilmektedir. Azerbaycan’ın Latin alfabesine geçişi, Bakü’de çağrılan Türkoloji Kurultayı üzerinde de kısaca durulmaktadır. Bütün bunların yanı sıra, o dönemde Türk basınının Azerbaycan meselesine bakış açısı, Türk Kurtuluş Savaşı’nın Azerbaycan basınında nasıl yansıdığı gibi konular da ele alınmaktadır.

Abstract

Study of Turkey and Azerbaijan relations in The National Straggle years, contains four parts except introduction and conclusion. In the first part of our study before Mondoros Armistice (30 October 1918) and after Ottoman Government-Azerbaijan Musavat Government relations is investigated. Furthermore we explain Azerbaijan Government relations with Anadolu National Movement in the leadership of Mustafa Kemal Pasha and role of Ankara with Azerbaijan during the first times of Soviets (28 April 1920).

In the second part untill the establishment of diplomatic relations GNAT (Grand National Assembly of Turkey), and Soviet Azerbaijan political relations is explained. In those times relations is known as Turkey-Soviet relations because of Soviet Russia’s control in Azerbaijan.

In the fall of 1921 response to the GNAT representative Baku sent ambassodor to Ankara. This means that diplomatic relations between two brother countries is formally established. GNAT and Soviet Azerbaijan diplomatic relations is comrehensive explained in the third part of our study.

In the fourth part of our study that time Turkey-Azerbaijan economic and cultural relations are investigated. In the frame of Turkey-Azerbaijan economic relations Chester Project, Genoa Conference, and themes like Baku markets are explained. In cultural relations touched the bounds of Azerbaijan intellectuals with Turkey, exchange students from Azerbaijan to Turkey and contributions of Turkish teachers to Azerbaijan education. Azerbaijan?s passing to latin alphabet and the call of Turkchology Congress in Baku is shortly explained. Besides all, Azerbaijan in Turkish press in those times, Turkish War of Independence in Azerbaijan press and issues like these are explained.

İÇİNDEKİLER

ÖZET … III
ABSTRACT … IV
ÖN SÖZ … V-VI
İÇİNDEKİLER … VII-XII
KISALTMALAR … XIII-XIV
GİRİŞ … 1-8

BİRİNCİ BÖLÜM:

I – MONDROS MÜTAREKESİ’NE KADAR AZERBAYCAN ve OSMANLI SİYASİ EKONOMİK İLİŞKİLERİ

A- Bolşevik İhtilalinden Sonra Güney Kafkasya’da Ortaya Çıkan Siyasi Gelişmeler … 9-18
B – Azerbaycan’ın İstiklalinden Sonra Osmanlı Devleti İle Yapılan Antlaşmalar … 18-23
C- Enver Paşa’nın Azerbaycan İle İlgili Planları … 24-27
D – Osmanlı Ordusu’nun Azerbaycan Harekatı
1. Azerbaycan’ın Askeri Yardım İsteği … 28-29
2. Kafkas İslam Ordusu’nun Kuruluşu … 29-32
3. Güney Azerbaycan’a Askeri Çıkarma … 32-34
4. Bakü’nün Kurtuluşu … 35-43
E – Bab-ı Ali İle Yapılan Diplomatik Görüşmeler
1. İstanbul Konferansı’nın Çağrılmasının Amacı … .44-45
2. Azerbaycan Heyetinin İstanbul’a Gelişi … 45-47
3. Azerbaycan Büyükelçisi Ali Merdan Topçubaşev’in İstanbul’daki Temasları … 47-50
4. İstanbul Görüşmelerinin Sonuçları … 50-54
F – Türk Ordusunun Azerbaycan’dan Tahliyesi … 55-62

II – MONDROS MÜTAREKESİ SONRASI MÜSAVAT HÜKÜMETİ DÖNEMİNDE AZERBAYCAN – ANADOLU İLİŞKİLERİ

A- İstanbul ve Bakü İlişkilerinde Soğuk Bir Devre … 63-71
B – Aras – Türk ve Güneybatı Kafkas Hükümetlerinin Azerbaycan İle İlişkilerine Dair
1. Kafkas İslam Cumhuriyeti’nden Aras – Türk Cumhuriyeti’ne Doğru … 71-79
2. Nahçıvan’da İngiliz – Ermeni Taşnak İdaresi … 79-86
3. Amerikan Genel Valiliği Meselesi ve Azerbaycan Cumhuriyeti İle Vilayet Arasındaki İlişkilerin Boyutu … 87-94
4. Güneybatı Kafkas Cumhuriyeti … 94-98
5. Azerbaycan Parlamentosunda Kars Meselesi … 98-103
C – İngiliz – Azerbaycan İlişkileri Üzerine … 103-108
D – Azerbaycan’ın Bağımsızlığının Tanınmasından Bolşevikleştirilmesine
Kadarki Süreç
1. Paris Barış Konferansı’nın Azerbaycan’ın Bağımsızlığını Tanıması. Bu Olaya Türk Basını ve Kamuoyunun Yaklaşımı … 109-111
2. 1919 Yılının Sonbaharında Osmanlı ve Azerbaycan Hükümetleri Arasında Yapıldığı İddia Edilen Anlaşma Hakkında … 112-117
3. Kafkas Seddi Düşüncesinin Ortaya Çıkışı. Anadolu Hareketi ve Müsavat Hükümeti Arasındaki İlişkilerde “Tatsız” bir Dönem … 117-124
4. Azerbaycan’ın Bolşevikleştirilmesinde Ankara’nın Rolü … 124-134

İKİNCİ BÖLÜM: DİPLOMATİK İLİŞKİLERİN KURULUŞUNA KADARKİ TBMM HÜKÜMETİ – SOVYET AZERBAYCAN İLİŞKİLERİ

A- Azerbaycan’da Sovyet İktidarının Tesisinden Sonraki Gelişmeler
1. Sovyet İdaresine Karşı Milli Ayaklanmalar … 135-140
2. Nahçıvan’da Sovyet İktidarının Tesisi. Halkın Türk – Sovyet Yakınlaşmasına Tepkisi … 140-143
3. Milli Mücadeleye Katılan Azerbaycan Birlikleri … 144-148
B – Sovyet Azerbaycan Hükümeti’nin Doğu Politikası Çerçevesinde Türkiye Politikası ( 1920 )
1. İran’ı Sovyetleştirme Girişimleri … 149-152
2. Azerbaycan Komünist Parti Hükümeti’nin Türkiye’ye Yönelik Siyasetinin Belirginleşmesi ve Mustafa Suphi Başkanlığında Türkiye Komünist Teşkilatı’nın Faaliyetleri … 153-159
3. Anadolu’ya Ordu Gönderilmesi Meselesi … 159-160
a) Enver Paşa’nın Anadolu’ya Ordu Gönderme Girişimi … 160-162
b) Bakû’de Türk Kızıl Alayının Oluşturulması ve Anadolu’ya Gönderilmesi … 162-166
4. Sovyet Azerbaycan’ın Anadolu’ya Destek ve Yardımları … 166-170
5. Azerbaycan Sovyet Hükümeti’nin Malta’daki Türk Esirleri Kurtarma Girişimi … 171-174
6. Doğu Halklarının Birinci Bakü Kongresi … 174-179
C- Sovyet Azerbaycan’ı ve Türkiye İlişkilerinde Ermenistan Faktörü
1. Ermenistan’ın Sovyetleştirilmesine Kadarki Süreç … 180-192
2. Nahçıvan Eyaletinin Sovyet Ermenistan’ına İlhak Girişimi … 192-198
3. Moskova Konferansı’nda Nahçıvan’ın Statüsü İle İlgili Yapılan Görüşmeler … 198-205
4. Türk Heyetinin Sovyet Azerbaycan Hükümeti İle Antlaşma Yapma İsteği … 206-209
5. Ermenistan’daki Siyasi Gelişmelere Ankara Hükümeti’nin Bakışı … 209-211
6.Türkiye Hükümeti’nin Dış Politikasında Azerbaycan’ı İlhak Meselesi Var mıydı? … 212-214
7. Kars Konferansı’nın Kararlaştırılması … 214-216
8. Azerbaycan ve Türkiye İlişkileri Açısından Kars Konferansı … 217-224

III. BÖLÜM: 1920’LERDE TÜRKİYE – AZERBAYCAN DİPLOMATİK İLİŞKİLERİ

A- TBMM Hükümeti’nin Bakü Temsilciliğinin Faaliyeti Hakkında … 225-231
B – Sovyet Azerbaycan’ın Türkiye Temsilcilikleri
1. İbrahim Ebilov’un Azerbaycan’ın Türkiye’deki Tam Yetkili Temsilcisi Olarak Atanması … 231-234
2. Ebilov’un Türkiye’deki Faaliyetleri … 234-241
3. Kars Konsolosluğu’nun Açılışı ve Faaliyetleri … 241-246
4. Sovyet Azerbaycan’ın Trabzon ve Samsun’da Konsolosluk Açma Girişimi … 246-247
5. İbrahim Ebilov’un Kafkasötesi Sovyet Cumhuriyetleri Federasyonu Temsilcisi Olarak Atanması … 247-252
6. Türk Halkının Gözüyle İbrahim Ebilov … 252-256
C- Bolşevik İhtilali Sonrası Türkiye’ye Gelen Azerbaycan Mültecileri … 256
1. Azerbaycan’ın Siyasi Mültecilerinin Türkiye ve Avrupa’daki Faaliyetleri Hakkında
-a) Türkiye ve Paris Teşkilatlarının Kuruluşu … 257-260
-b) Azerbaycan Milli Hükümeti İstanbul Konsolosu Mehmet Haşim Bey … 260-269
-c) Türkiye Hükümeti’nin Azerbaycanlı Siyasi Mültecilere Karşı İzlemiş Olduğu Politika … 269-273
2. 1920’lerde İran ve Kafkaslardan Türkiye’ye Göç Akını … 274-276

IV. BÖLÜM: TÜRKİYE – AZERBAYCAN EKONOMİK VE KÜLTÜREL İLİŞKİLERİ

A – Sovyet Azerbaycan ve Türkiye Arasında Ekonomik – Ticari İlişkilere
Bir Bakış
1. Türkiye İle Ticari İlişkiler Kurma Girişimi … 277-280
2. Chester Projesi … 280-284
3. Türkiye ve Azerbaycan Açısından Cenova Konferansı … 284-286
4. Bakü Panayırları … 286-287
B – XX. Yüzyılın İlk Çeyreğinde Türkiye – Azerbaycan Kültürel İlişkileri
1. Azerbaycan’da Türkçülük Akımının Formalaşmasında Ziya Gökalp Düşüncelerinin Rolü … 288-289
2. Azerbaycan Aydınlarının Türkiye İle Olan Bağları … 289-291
3. Bakü’de “Türk Ocağı’nın Açılışı ve Türkiye’ye Tahsile Gönderilen Azerbaycanlı Talebeler Hakkında … 292-294
4. Türkiyeli Öğretmenlerin Azerbaycan Eğitimine Katkıları … 295-298
5. Anadolu’da Yapılan Azerbaycan Kültürel Etkinlikleri … 299-303
6. Azerbaycan Halkının Türkiye Sevgisi
-a) Balkan ve Cihan Savaşlarında Azerbaycan Halkının Anadolu’ya Yaptığı Yardımlar … 303-305
-b) Türk Ordusuna ve Türk Komutanlarına Azerbaycan Halkının Göstermiş Olduğu İlgi … 306-308
-c) Anadolu Milli Mücadelesine Azerbaycan Halkının Yaklaşımı … 309-310
7. Azerbaycan’ın Latin Alfabesine Geçişi … 310-314
8. Birinci Bakü Türkoloji Kurultayı ve Onu Takip Eden Gelişmeler … 314-316
9. Türk Basınında Azerbaycan Realitesi … 316-322
10. Türk Kurtuluş Savaşının Azerbaycan Basınında Aksi … 323-328
C – 1924 Sonrası Azerbaycan ve Türkiye İlişkilerine Genel Bir Bakış … 328-332

SONUÇ … 333-337
BİBLİYOGRAFYA … 338-363
EKLER … 364-377
ÖZGEÇMİŞ … 378