ÂDİLŞÂHÎLER

ÂDİLŞÂHÎLER Hindistan’ın güneybatısındaki Bîcâpûr bölgesinde hüküm süren bir Türk hânedanı (1489-1686).

Hânedanın kurucusu Yûsuf Âdil Han, Behmenî Devleti’nin (1347-1527) meşhur veziri Mahmûd-ı Gâvân’ın hizmetinde bir gulâm idi. Yûsuf Âdil zamanla Behmenî sarayında terfi ederek Devletâbâd valiliğine tayin edildi. Behmenî hânedanının çöküşüne sebep olan entrika ve mücadelelerde faal bir rol oynadı ve daha sonra Bîcâpûr valisi oldu. Behmenî Devleti’nin yıkılmasından sonra ortaya çıkan beş mahallî hânedandan (Berîdşâhîler, İmâdşâhîler, Nizamşâhîler, Gûlkünde Kutubşâhîleri) biri de Âdilşâhîler’dir. Yûsuf Âdil, 1489’da adına hutbe okutarak Bîcâpûr’da bağımsızlığını ilân etti. Yûsuf Âdil’in, Osmanlı Sultanı II. Murad’ın oğlu olduğu ve ağabeyi II. Mehmed tahta çıktığı zaman öldürülmesinden endişe eden annesi tarafından kaçırıldığı iddia edilmişse de bunun, hânedanı yüceltmek isteyen o devrin tarihçileri tarafından uydurulan asılsız bir iddia olduğu artık anlaşılmıştır.

Yûsuf Âdil Han’ın Âdilşâhîler Devleti’ni kurması, öteki dört hânedanla aralarında bazı anlaşmazlıkların çıkmasına sebep oldu. Bu beş hânedan birbirlerini kıskandıkları gibi, içlerinden birinin büyüyüp genişlemesini de hoş karşılamıyorlardı. Bu yüzden bir hânedan kuvvetlendiği zaman diğerleri ona karşı ittifaklar meydana getiriyordu. Yûsuf Âdil de buna benzer bir durumla karşılaştı. Önce, Behmenîler hânedanını idaresi altına alan Kāsım Berîd (ö. 1504), Gülberge şehri civarında Yûsuf Âdil’e hücum etti. Fakat Kāsım Berîd’in müttefiki olan Nizamşâhîler’den Ahmed bu harekâta katılmayınca, Kāsım Yûsuf karşısında mağlûp oldu. Daha sonra yapılan başka bir ittifak dolayısıyla Yûsuf, Kāsım Berîd’e yardımcı kuvvetler gönderdi. Yûsuf Âdil, 1504 yılında Gülberge şehrini topraklarına kattı ve artık kendisini yeterli derecede kuvvetli hissettiği için Şiî mezhebini kabul etti; böylece Hindistan’da Şiîliği resmen kabul eden ilk müslüman hükümdar oldu. Onun bu hareketi kendi ülkesindeki Sünnîler’in tepkisine yol açtığı gibi, Kāsım’ın yerine geçen oğlu Ali Berîd’in de Yûsuf’a karşı öteki devletlerle bir ittifak meydana getirmesine sebep oldu. Yûsuf Âdil, bu müttefiklere karşı koyamayarak önce İmâdşâhîler’den Alâeddin’in yanına, sonra da Handeş’e kaçtı. Fakat buna rağmen mücadeleden vazgeçmedi ve Alâeddin’in yardımıyla Ali Berîd’i mağlûp ederek Bîcâpûr’u geri aldı. Yûsuf Âdil Han 1510 yılında ölünce yerine on üç yaşındaki oğlu İsmâil geçti.

Yûsuf Âdil ölmeden önce Kemal Han’ı oğluna nâib tayin etmişti. Kemal Han’ın yaptığı ilk iş, Sünnîliği yeniden devletin resmî mezhebi olarak kabul etmek oldu. Bu sırada Portekizliler Goa Limanı’nı işgal ettiler. Âdilşâhîler 20 Mayıs 1510’da burayı geri aldılarsa da kasım ayında Portekizliler limanı yeniden ele geçirdiler. Ayrıca Vicayanagar Hinduları da Âdilşâhîler’in topraklarından bazı yerleri zaptetmişlerdi. Kemal Han ise İsmâil’i öldürerek onun yerine hükümdar olmak istiyordu. Ancak gayesini gerçekleştiremeden İsmâil’in annesi tarafından öldürüldü. Kemal Han’ın yerine Hüsrev Türk Lârî, “Esed Han” unvanıyla vezir oldu. İsmâil 1514’te ülkesine saldıran Ali Berîd ve müttefiklerini Bîcâpûr şehri yakınında mağlûp etti. Bu sırada Safevî Hükümdarı Şah İsmâil, Hindistan’daki birkaç hükümdara elçiler göndermişti. Bunlardan Bîder’e gönderilen elçi orada hapsedilmiş, ancak Âdilşâhîler’in araya girmesiyle serbest bırakılmıştı. Şah İsmâil’in bu olay üzerine yazdığı mektupta İsmâil’e “şah” diye hitap etmesi, onun için bir övünme vesilesi oldu. İsmâil Âdilşah 1521’de kaybettiği toprakları geri almak üzere Vicayanagar Hinduları üzerine bir sefer tertiplediyse de başarılı olamadı. Bir evlilik sebebiyle Solapûr şehrinin çeyiz olarak Nizamşâhîler hânedanına bırakılmak istenmesi, bölgede yeni savaşlara yol açtı. Nitekim Âdilşâhîler 1525’te kendi ülkelerine saldıran Nizamşâhîler, Berîdşâhîler ve İmâdşâhîler’in birleşik ordularını bozguna uğrattılar. İsmâil 1530’da Bîder’i istilâ ettiyse de şehri Ali Berîd’e geri verdi. Buna karşılık Ali Berîd’in sözünde durmayarak vaad ettiği iki yeri iade etmemesi yeni bir savaşın çıkmasına sebep oldu. İsmâil, Nizamşâhîler ile birleşerek Ali Berîd’i tekrar mağlûp etti (1532). Yapılan anlaşmaya göre Gûlkünde bölgesi İsmâil’e verilecekti. Ancak İsmâil bir süre sonra adı geçen bölge üzerine tertiplediği bir sefer sırasında öldü (1534).

İsmâil’in yerine oğlu Mallu geçti, fakat kısa bir süre sonra onun hükümdarlığa lâyık olmadığı anlaşıldı ve gözlerine mil çekilerek tahttan indirildi; yerine kardeşi İbrâhim geçirildi (1535). Yeni sultan Hanefî mezhebini devletin resmî mezhebi olarak kabul etti. Ancak, Türkler’in büyük bir kısmını devlet hizmetinden çıkararak yerlerine Dekkenliler’i aldı. Görevden uzaklaştırılan Türkler Vicayanagar racasının hizmetine girdiler. Böylece Âdilşâhîler ordusu zayıfladı. I. Burhan Nizamşah bu durumdan faydalanarak Bîcâpûr’u istilâ ettiyse de daha sonra çekilmek zorunda kaldı ve bir daha Âdilşâhîler’le savaşmamak şartıyla barış yaptı (1537). Ancak Nizamşah sözünde durmadı; öteki üç müslüman devlet ve Vicayanagar racası ile bir ittifak meydana getirerek Âdilşâhîler ülkesine girdi. Fakat geri püskürtüldü (1543). Bu savaşlar daha sonraki yıllarda da devam etti. İbrâhim Âdilşah 1558 yılında ölünce yerine geçen oğlu Ali tekrar Şiî mezhebine döndü.

I. Ali Âdilşah Vicayanagar Hindu Devleti’yle yapılan ittifakların bölgedeki müslümanların aleyhine olduğunu, sonunda müslüman devletlerin Vicayanagar hâkimiyeti altına gireceğini anlamıştı. Bu sebeple 1564’te dört müslüman devlet onun gayretiyle Vicayanagar’a karşı birleşti ve Talikota’da Hindular ile büyük bir meydan savaşı oldu. Bu savaşı kazanan müslümanlar, Vicayanagar Hindu Krallığı’na son verdiler. Daha sonra Âdilşâhîler, Portekizliler’e karşı Nizamşâhîler ile birleşerek Goa ve Çaul limanlarını kuşattılarsa da başarı sağlayamadılar (1569). I. Ali 1579 yılında öldü; yerine aynı aileden İbrâhim b. Tahmasb geçti.

II. İbrâhim’in hükümdarlığı sırasında kudret ve zenginliği zirveye ulaşan Âdilşâhîler, 1612’de Bîder’i alarak Berîdşâhîler Devleti’ne son verdiler ve komşuları Bâbürlüler ile de dostluk kurdular. II. İbrâhim’in 1626’da ölümü üzerine yerine oğlu Muhammed geçti. Onun zamanında Bâbürlüler’den Şah Cihan’ın Âdilşâhîler’e karşı düşmanca bir tavır takındığı görülmektedir. 1631 yılı sonlarından itibaren Bâbürlü ordusu Bîcâpûr’u istilâya başladı. 1636’da Âdilşâhîler Bâbürlü hâkimiyetini tanıyan bir barışa zorlandılar. Daha sonraki yıllarda ise Bâbürlüler ile iyi münasebetler sürdürüldü; ancak 1656’da Muhammed Âdilşah’ın ölümü ve yerine oğlu Ali’nin geçirilmesi, ortalığın yeniden karışmasına sebep oldu.

Şah Cihan, Ali’nin tahta çıkarılmasına itiraz ederek oğlu Evrengzîb’e Âdilşâhîler’in ülkesini istilâ etmesini emretti. Evrengzîb, 1657 yılı başlarında Âdilşâhîler ülkesine girdi, önce Bîder, sonra da Kalyan şehirlerini ele geçirdi. Yağmur mevsiminin yaklaşması ve Şah Cihan’ın hastalığı yüzünden Evrengzîb Âdilşâhîler’le bir barış imzaladı. Fakat Âdilşâhîler, Şah Cihan’ın hastalığından faydalanarak barış şartlarını yerine getirmediler. Âdilşâhîler bu defa başka bir tehlike ile karşılaştılar. Maratalar’ın reisi Şîvâcî (Sîvâcî), 1659’da Efdal Han kumandasındaki bir Âdilşâhîler ordusunu tuzağa düşürerek mağlûp etti. Bundan sonra Maratalar sık sık Bîcâpûr’a saldırdılar. II. Ali’nin 1672’de ölümü üzerine yerine dört yaşındaki oğlu İskender geçti. Onun devrinde Maratalar’ın sonu gelmeyen baskısı ve Bâbürlüler ile yapılan savaşlar Âdilşâhîler’in çökmesine sebep oldu. Nihayet bir Bâbürlü ordusu 1685’te Bîcâpûr’u kuşattı ve bir yıldan fazla süren kuşatma sonunda şehir Bâbürlüler’e teslim oldu; bu arada hükümdar da esir düştü (4 Zilkade 1097/22 Eylül 1686). Böylece Âdilşâhîler hânedanı sona ermiş oldu.

Yaklaşık iki asır hüküm süren Âdilşâhîler hânedanının en parlak devri, I. Ali ile II. İbrâhim’in saltanat yıllarına rastlar. Âdilşâhîler, I. Ali’nin hükümdarlığı sırasında askerî ve siyasî bakımdan büyük güç kazandılar. Onun zamanında kuvvetli bir ordu meydana getirildiği gibi, Bîcâpûr müslüman Hindistan’ın en önemli şehirlerinden biri oldu. Âdilşâhîler hânedanının zirvesini teşkil eden II. İbrâhim devrinde ise özellikle kültürel yönden büyük bir gelişme meydana gelmiştir. Aynı zamanda şair ve sanatkâr olan II. İbrâhim, sanatçıları ve ilim adamlarını himaye etmiş, başşehir Bîcâpûr’u onlar için cazip bir merkez haline getirmiştir. Âdilşâhîler ayrıca büyük imar faaliyetlerinde de bulunmuşlar ve Bîcâpûr’un her yanında, bazıları bugüne kadar gelen birçok saray, cami ve türbe yaptırmışlardır. Bunlardan İbrâhim Âdilşah ile Muhammed Âdilşah’ın türbeleri ve Ali Âdilşah’ın mescidi kayda değer yapıları teşkil eder. Bîcâpûr’da birçok şair ve sanatkârın yanı sıra bazı önemli tarihçiler de himaye ve teşvik görmüştür. Bunlar arasında II. İbrâhim’in himaye ettiği, Gülşen-i İbrâhîmî veya Târîḫ-i Firişte adıyla bilinen eserin müellifi Muhammed Kāsım Firişte en önde gelenidir. Eseri sadece Bîcâpûr tarihi için değil, bütün Hindistan tarihi için de önem taşımaktadır.

Âdilşâhîler İran ile siyasî, ticarî, sosyal ve kültürel yönden çok sıkı temaslarda bulunmuşlardır. Özellikle ticarî münasebetler daha çok deniz yoluyla gerçekleşmiştir. Bu ticaret, Portekizliler’in batı sahillerindeki faaliyetleri sebebiyle aksamışsa da, XVI. yüzyılın sonlarında Portekiz gücünün zayıflaması ile yeniden canlanmıştır. Pamuk, pamuklu dokumalar, pirinç, şeker, baharat gibi maddeler bu ticaretin temel ihraç malları olmuştur.

BİBLİYOGRAFYA

Firişte, Târîḫ: History of the Rise of the Mahomedan Power in India (trc. John Briggs), Lahore 1977, III, 4.
The Cambridge History of India: Turks and Afghans (ed. W. Haig), Cambridge 1928, III, 426, 444; a.e.: The Mughul Period (ed. R. Burn), Cambridge 1937, IV, 261-262.
Bayur, Hindistan Tarihi, I, 437.
[T. H.], “Âdilşahlar”, İA, I, 141-142.
J. S. Cotton, “Bicâpur”, İA, II, 597.
P. Hardy, “ʿĀdil-S̲h̲āhs”, EI² (İng.), I, 199.
R. M. Eaton, “ʿĀdelšāhīs”, EIr., I, 452-456.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1988 yılında İstanbul’da basılan 1. cildinde, 384-386 numaralı sayfalarda yer almıştır.