Reza Khalily. Zahîrüddîn Muhammed Bâbür’ün Arûz risalesi (inceleme-metin-dizin-tıpkıbasım). Doktora tezi (2023)

Reza Khalily. Zahîrüddîn Muhammed Bâbür’ün Arûz risalesi (inceleme-metin-dizin-tıpkıbasım). Doktora tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 2023, X+1085 s.

Özet

Babür İmparatorluğu’nun kurucusu ve ilk hükümdarı olan Zahîrüddîn Muhammed Babür (14 Şubat 1483 – 26 Aralık 1530), Çağatay Türkçesiyle yazılmış ünlü Bâbürnâme adlı hatıratı, Farsçadan çevirdiği Risâle-i Vâlidiyye Tercümesi, yine fıkıh üzerine kaleme aldığı Mübeyyen mesnevisinden başka olan Aruz Risalesi adlı Türkçe pek kıymetli bir eserin de yazarıdır.

Bu çalışmada, Babür’ün şimdiye kadar bütün yönleriyle çalışılmamış ve tamamı yayımlanmamış olan Aruz Risalesi elde edilen orijinal nüshalarından karşılaştırılmalı olarak aktarılıp işlenmeye çalışılmıştır. Yazarın 1525 yılında mensur olarak Türkçe açıklamlarla ve manzum olarak çeşitli şairlerden Türkçe ve Farsça beyitler vermek suretiyle ortaya koyduğu ve 2 yıl sonra eklediği “muhtasar” bir bölümle daha da mükemmel hale getirdiği bu eserinin Doğu Türkçesi özellikleri üzerinde durulmakla birlikte Türk aruzu konusundaki içeriği incelenmiş, mensur metinle birlikte aruz örnekleri olarak verilen Türkçe bölümler dil malzemesi açısından değerlendirilmiştir. Aruz risalesinin mütemmimi saydığımız ek kısımda yazarın kullandığı yöntem Arap imlasının zorluklarına rağmen çözümlenmeye ve aktarılmaya çalışılmıştır.

Eserin bilinen 2 yazması ile birlikte çalışma sırasında tespit edilen 3. nüsha olarak İstanbul (Maramara Üniversitesi Kütüphanesi) nüshası çalışma konusu yapılamıştır: 1. Bibliotheque Nationale’deki esas yazma olan Paris nüshası; 2. Tahran’da günümüz Gülistan Müzesi ve eski Kitabhâne-i Saltanatî’de bulunan 935 (1529) istinsah tarihini taşıdığı ifade edilen Bâbür külliyatı içinde yer alan Aruz Risalesi; 3. Marmara Üniversitesi Merkez Kütüphanesi’nde kapağında “Buhara Lisânı Aruz-ı Çağatay” başlığı taşıyıp anonim olarak kayda geçen ve tespitimize göre bu eserin en geç ve en düzgün kopyası sayılan İstanbul nüshası. Paris nüshası daha sonradan yazılan ve vezin taktilerinden oluşan ek bölümü içermediği için İstanbul ve Tahran nüshaları yardımıyla bu kısım da eksiksiz aktarılmış oldu. Bütünüyle harekeli olan Tahran nüshası ise eksik kısımlarına rağmen dönemin seslik özellikleri ve vezin taktilerini çözümlemekte büyük katkı sağladı. Metnin eksiksiz edisyon kritiği ile birlikte eserin genel dil özellikleri ve söz varlığı tespit edilmiş ve yazar tarafından kullanılan metodoloji incelemiştir.

Abstract

The founder and first ruler of the Mughal Empire, Zahīr ud-Dīn Muhammad Babur (14 February 1483 – 26 December 1530), wrote his famous memoir called Bâbürnâme in Chagatai Turkish, the Risale-i Validiyye Translation from Persian and the Mübeyyen masnavi on fiqh. He is also the author of a very valuable Turkish work called the Aruz Risalesi.

In this study, Babur’s Aruz Risale, which has not been studied in all its aspects and has not been fully published, has been tried to be transcripted and processed comparatively from the original copies obtained. The Eastern Turkish features of this work, which the author put forward in 1525 with Turkish explanations in “aruz” and by giving Turkish and Persian couplets from various poets in verse, and which he added 2 years later with a “mukhtasar” (concise) section, are emphasized, and the content of Turkish aruz prosody has been examined. Turkish sections given as prosody examples with the text were evaluated in terms of language material. The method used by the author in the appendix, which we consider to be an integral part of the aruz treatise, has been tried to be analyzed and conveyed despite the difficulties of Arabic orthography.

Along with the 2 known manuscripts of the work, the 3rd copy found in Istanbul (Maramara University Library) was the subject of the study: 1. The Paris copy, which is the main manuscript in the Bibliotheque Nationale; 2. The Aruz Treatise, which is included in the Kulliyat-i Babur, which is stated to carry the copy date of 935 (1529) in today’s Gulistan Museum and the old Kitabkhane-i Saltanati in Tehran; 3. The Istanbul copy, which was recorded anonymously in the Marmara University Central Library with the title “Buhara Lisanı Aruz-ı Çağatay” on its cover, and which, according to our determination, is considered the latest and most accurate copy of this work. Since the Paris copy did not contain an additional section, which was written later and composed of meter tactics, this part was also completely transcripted with the help of the Istanbul and Tehran copies. The Tehran copy, which is completely vowel pointed, made a great contribution to analyzing the phonetic features and meter tactics of the period, despite its missing parts. Along with the complete edition critique of the text, the general language features and vocabulary of the work were determined and the methodology used by the author was examined.

Özgeçmiş

Reza Khalily (Toğrul Atabay) ilk, orta ve lise öğrenimini Fars dilinde Güney Azerbaycan’ın Hoy kentinde bitirip 1996’dan itibaren yerel basında yazarlık yaptı ve Ankara TÖMER’de 1 yıl Türk Dili eğitimi aldıktan sonra, 2001 yılında İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı’nda yüksek öğrenimine başladı. 2005 yılında adı geçen bölümden mezun oldu. 2006 yılında Marmara Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü’nde Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Türk Dili Bölümü’nde yüksek lisansa başlayıp 2009 yılında Prof. Dr. Gülşen Seyhan Alışık danışmanlığında Klasik Azerbaycan Türkçesi eseri olan Aka’id-i Evliyâ’-i Seb‘a teziyle mezun oldu. 2010 yılında ise aynı üniversitede doktora programına başladı. 2006’dan itibaren değişik kurumlarda Fars Dili, Osmanlı Türkçesi ve Çağdaş Türkçe okutmanı olarak çalılşmaktadır. Klasik Azerbaycan Türkçesi ve Çağatayca üzerine çalışamlarını sürdürmektedir.