Hüseyin Avni Güllü. İbnü’l-Fakih ve eseri Kitabü’l-Buldan. Yüksek lisans tezi (2007)

Hüseyin Avni Güllü. İbnü’l-Fakih ve eseri Kitabü’l-Buldan. Yüksek lisans tezi. Van: T.C. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2007, 116 s.

Giriş

1. Kapsam ve metodoloji

Çalışmamıza konu olan İbnü’l-Fakîh’in Kitâbü’l-Buldan eseri, tıpkı çağdaş eserler gibi salt bir coğrafya kitabı değildir. Yukarıda da bahsi geçtiği üzere Müslüman Coğrafyacılar bünyelerinde birçok bilimi barındıran eserler kaleme almışlardır. Yazarın bu eseri de diğer çağdaşları gibi içerisinde tarihî, antropolojik, kültürel, dinsel, malî, ekonomik, siyasi bilgiler içermektedir.

Çalışmanın başında öncelikle eserin kaynaklarının bir incelemesini yaptık ve yazarın katnak olarak başvurduğu kişiler hakkında bilgiler verdik. Bu kaynklar İbn Abbas, Abdullah b. Amr b. Âs, Vehb b. Münebbih, Kelbî, Esmaî, Ebû Ubeyde, Medainî, Taberî, Belâzurî, Fâdıl b. Yahya, Mücahid, Ebû Sa’d, Vakidî, Harezmî ve Câfer’dir.

Bununla beraber eserde bazı tarihî içerikli olaylardan da bahsedilmektedir. Bu nedenle bu olaylarda adı geçen tarihî şahsiyetleri ayrı başlıklar altında verdik. Bunlar Ebû’l-Abbas el-Saffah, Muaviye, Velid b. Abdülmelik, Ömer b. Abdülaziz, Abdullah b. Tâhir, Ahnef b. Kays, Nûşirevan, İskender, Abdullah b. Mervan, Mansur, Haccac b. Yusuf, Habib b. Mesleme, Zülkarneyn ve Firavun’dur.

Eserde konular iç içe işlenmiştir. Bu tarz bir işleyişte dönemin bilgi düzeyi, kültürel yapısı, edebiyatı önemli bir etkendir. Yazarın üslûbu çağdaşlarıyla benzerlik içerisindedir. Bir yeri anlatırken öncelikle çevresiyle olan bağlantıları, diğer şehirlerle olan mesafeleri, vergi miktarını, yaşayan halkın kimler olduğunu, ne zaman gelip yerleştiklerini ve ne gibi işlerle meşgul olduklarını anlatır. Aynı zamanda o bölgede bulunan tarihî açıdan önemli eser ve yapılar hakkında bilgiler verir. Konuların iç içe anlatılması sebebiyle bu konuları başlıklar halinde tasnif ettik ve konuları dört ana başlık altında tasnif ettik.

Bu başlıklar şunlardır:
— Tarihî içerikli bilgiler,
— Coğrafî içerikli bilgiler
— Ekonomik içerikli bilgiler,
— Kültürel içerikli bilgiler

Bunun haricinde kalan konuları Diğer Bazı Olaylar başlığıyla verdik.

Ana hatlarıyla coğrafî nitelikli bilgiler şunlardır: Dünya ile ilgili bilgiler, yollar ve güzergâhlar, beldeler, sular, bazı yiyecekler ve Türklerin yaşadığı yerler. Dünya ile ilgili bilgiler başlığı altında dünyanın yaratılması, büyüklüğü, uzunluğu, insanların yaşadıkları yerler, Yedi İklim teorisi ve bölgeleri, denizler, kutuplar, dağlar, madenler, med-cezir konularını işledik. Yollara ve güzergâhlara örnek olarak Çin, Mali, Medine, Kirman ve Taberistan yolları ile Basra-Çin-Sayraf güzergahını verdik. Beldelere örnek olarak Mekke, Medine, Taif, Kımar, Dımaşk, Lût Şehri, Musul, Tikrit, Kûfe, Türk Şehirleri, Erdeşir Hurra, Sabur ve Istahr, Kirman, Hemedan, Nihavent, Asbahan, Kum,
Rey, Kazvin ve Basra şehirlerini verdik. Coğrafî açıdan Türklerle ilgili bilgileri ayrı bir başlık altında topladık.

Tarihî içerikli bilgiler başlığı altında fetihler, melikleri ve vezirleri, tarihî hikâyeler ve bazı tarihî olaylar diye alt başlıklar içerisinde tasnif ettik. Fetihlere örnek olarak Ermenistan ve Irak fetihlerini, Basra’nın fethini, Musa b. Nuseyr’in Endülüs Seferini, Halifelerin yaptığı fetihleri inceledik. Melikler ve Vezirlerler başlığı altına Rum Melikleri, Ebrehez Valileri, Taberistan Valileri ve Arap Melikleri gibi konuları dahil ettik. Tarihî Olaylara örnek olarak Deylem isyanını, Sahte Peygamberleri ve Ömer b. Abdülaziz döneminde meydana gelen bir olayı verdik.Tarihi Hikâyeler başlığı altında Haccac’ın Sohbeti ve Doktor Zebzebis’in Rum Seyehati konularını verdik.

Ekonomik içerikli bilgiler başlığında Haraçlar konusu ile paralar ve ölçüler konusunu ayrı ayrı inceledik. Haraçlar konusuna örnek olarak Mısır, Endülüs, Dımaşk, Humus, Musul, Cezîre, Rum, Deylem, Ermenistan, Cürcan haraçlarını verdik. Paralar ve Ölçüler başlığı altında ise o dönemde kullanılan kimi paraları ve ölçüleri örnekledik.

Kültürel içerikli bilgileri önce halklar, yapı ve anıtlar, diğer bazı konular alt başlıklarına ayırdık. Halklar başlığı altında Hint, Yemen, İrem, Nûbe, Bucce, Şam, Basra, Kum, Endülüs, Rum, Kûfe, Çin, Arap ve Mısır halklarının özelliklerini anlattık. Yapı ve Anıtlar başlığı altında ise Beyt-i Haram, Mescid-i Nebevî, Harameyn Kuyuları, İskenderiye Feneri, Süleyman Sofrası, Dımaşk Câmisi, Lüccan Taşı, Haliç Zinciri, Nevbahar Mabedi, Dünyanın Dört Harikası, Bekaya Sütunları, Beht Kitâbeleri, Harda Köşkü, Ceyrun binası, Ba’lebekke Taşı, Ruha Kilisesi, Peygamber Heykelleri, Kasr-ı Şirin, Havarnak, Hayretü’l-Belde, Şebzir Heykeli, Hemedan Arslanı, Töremer Binası, Beyran Kasrı, Antakya evleri, Havafir Şehri, Neşşaşe Kanalı, Nûşirevan(Türk) Seddi ve Ashab-ı Rakîm başlıklarıyla konularını işledik. Diğer bazı konulara örnek olarak Filozofları, Kâriyun Olayını, av yerleri, , Mimar Ziyad’ın eserlerini, Basra’nın meşhurlarını, memleket sevgisini, Mecusi ateşlerini, yerinde olmayan eşyaları, ahlakla ilgili bazı sözleri, insan çeşitlerini, seyahatin faydalarını verdik.

Aynı başlık altında filozofların denizlerle ve dünya ile ilgili görüşlerine yer verdik.

Eser incelenirken birebir çeviri ve transkripsiyon yoluna gidilmemiştir. Eserde geçen yer adlarının kitaptaki şekliyle verilmesinde fayda görülmüştür Eser içerisinde geçen olaylar olduğu gibi aktarılmıştır.